Sau 10 tháng ra mắt mô hình du lịch cộng đồng, ấp đảo
Thiềng Liềng đã đón hơn 2.000 khách du lịch. Hình ảnh của ấp đảo nhỏ bé, xa xôi
và cách biệt đã phủ sóng trên các kênh truyền thông trong và ngoài nước.
Nhưng điều quan trọng hơn, du lịch đã thay đổi diện mạo của cộng đồng địa
phương nơi đây theo hướng tích cực.
I. “MƯỢN” DU LỊCH ĐỂ PHÁT TRIỂN CỘNG ĐỒNG
Thưa
ông, vì sao Thiềng Liềng - một ấp đảo xa xôi còn nhiều khó khăn về giao thông
lại thích hợp để phát triển mô hình du lịch cộng đồng?
TS. Tạ
Duy Linh: Luật Du lịch năm 2017 đã định nghĩa du lịch cộng đồng là
loại hình du lịch được phát triển trên cơ sở các giá trị văn hóa của cộng đồng,
do cộng đồng dân cư quản lý, tổ chức khai thác và hưởng lợi. Khi nói đến du
lịch cộng đồng có nghĩa là “chạm” vào các giá trị văn hóa trong cuộc sống
thường ngày của người dân, vì nguyên tắc của loại hình du lịch này là phải mang
tính chân thật.
Tôi thường nói rằng, loại hình du lịch này là khi du khách tới
được ăn cùng, ở cùng, làm việc cùng với người dân, tức là khách du lịch được
“nhập thân” vào đời sống văn hóa hằng ngày của người dân.
Từ năm 2020, Sở Du lịch Thành phố Hồ Chí Minh đã phối hợp cùng
đơn vị tư vấn là Viện Nghiên cứu Phát triển Kinh tế và Du lịch nhằm phát triển
du lịch Thiềng Liềng gắn với hệ sinh thái tự nhiên và văn hóa địa phương, đồng
thời, xây dựng mạng lưới kết nối để hình thành chuỗi cung ứng du lịch cộng đồng
tại Thiềng Liềng. Ngày 28/12/2022, mô hình du lịch cộng đồng Thiềng Liềng chính
thức ra mắt.
Vậy tại sao lại là Thiềng Liềng - ấp đảo xa xôi nhất TP.HCM và
còn nhiều khó khăn về kinh tế, giao thông đi lại? Tôi cho rằng, những khó
khăn này là cơ hội và ở đây, chúng ta sẽ bán sự “thiếu thốn” này cho khách du
lịch. Ở một đô thị hiện đại, sầm uất như TP.HCM vẫn còn một góc nhỏ dân dã,
thôn quê, đó là một điểm thu hút sự tò mò của du khách. Khi phát triển du lịch
ở đây, chúng tôi bám theo các tiêu chí:
Thứ nhất, Thiềng Liềng là một trong những vùng đệm nằm ở phía
Đông Khu dự trữ sinh quyển rừng ngập mặn Cần Giờ. Nơi đây được cô lập bởi bốn
bề là rừng ngập mặn, sông nước và có hệ tài nguyên thiên nhiên, sinh học đa
dạng.
Thứ hai là về văn hóa, Thiềng Liềng chứa đựng nhiều giá trị đặc
trưng về văn hóa hằng ngày và văn hóa sinh kế. Người dân tại đây phần lớn là
diêm dân (chiếm 85%), hạt muối được kết tinh từ trong lao động với sự kiên nhẫn
bền bỉ, sáng tạo và đầy bản lĩnh của nhiều thế hệ diêm dân ở nơi “đầu sóng ngọn
gió”.
Tính chất của nguồn tài nguyên này là sự hội tụ rất lớn. Bà con
sinh sống trên ấp đảo không chỉ là cư dân tại chỗ mà còn là sự hội tụ của các
địa phương khác. Có người từ Bến Tre, từ Long An, từ Tiền Giang, gần đây có
người đến từ các tỉnh phía Bắc quần cư trên đó, tạo ra bản sắc rất riêng. Điều
này thể hiện được cấu trúc sinh thái nhân văn sinh động và “rất mở” của Thiềng
Liềng nói riêng và Thành phố Hồ Chí Minh nói chung.
Thứ ba, nơi đây có nhiều sinh kế rất độc đáo như sinh kế giữ
rừng, sinh kế nuôi trồng, đánh bắt thủy hải sản và đặc biệt là sinh kế muối.
Đây là một sinh kế rất tự nhiên mà chúng ta không thể xây dựng một không gian
giả tạo để trình diễn được, vì đó là những gì thuận tự nhiên, dựa vào tự nhiên
mà có. Muối chỉ làm tháng nắng, trong khi đó, việc thực hành du lịch thì phải
được triển khai quanh năm. Vì vậy, sinh kế du lịch góp phần gia tăng giá trị
kinh tế, giải quyết việc làm mùa nông nhàn, cũng như đóng góp tích cực vào việc
cố kết mang lưới cộng đồng. Đồng thời, trước tác động của biến đổi khí hậu,
nghề làm muối gặp nhiều trở ngại, thách thức nhất định, vì phải phụ thuộc hoàn
toàn vào thời tiết. Từ khi du lịch xuất hiện, du lịch đã trở thành phương tiện
để giúp người dân có thêm điểm tựa kinh tế nhằm duy trì thu nhập trong việc cải
thiện đời sống hộ gia đình.
Khi khai thác du lịch cộng đồng Thiềng Liềng, chúng tôi tận dụng
tối đa nguồn lực sẵn có của người dân. Các bạn đến với Thiềng Liềng có thể thấy
là không có sự đầu tư gì mang tính kiên cố, tất cả chỉ dựa vào lối sống, nếp
sống, không gian sống của người dân, vì nó phù hợp để triển khai loại hình du
lịch cộng đồng.
Cho đến
thời điểm hiện tại, ông đánh giá như thế nào về hiệu quả của mô hình du
lịch cộng đồng ở ấp Thiềng Liềng?
TS. Tạ
Duy Linh: Đến thời điểm này, sau 10 tháng, số khách đến với Thiềng Liềng
vào khoảng 2.000 người, đúng như dự báo của chúng tôi. Có thể so với các nơi
khác thì con số này không đáng kể, nhưng đặt trong bối cảnh của Thiềng Liềng thì
chúng tôi thấy phù hợp nhằm đảm bảo được sức tải, để phục vụ du khách tốt nhất
có thể.
Tôi cho rằng đó là thành công bước đầu. Đây không phải là thành
công về mặt số lượng mà là thành công về thương hiệu du lịch của Thành phố Hồ
Chí Minh. Chỉ trong 10 tháng, hình ảnh của Thiềng Liềng đã phủ sóng trên các
kênh truyền thông trong và ngoài nước.
Mới đây, có 2 tổ chức ở Singapore đã liên hệ với tôi để hỏi về
Thiềng Liềng. Như vậy, ở góc độ nhận diện, rõ ràng chúng ta đã thành công về
mặt lan tỏa hình ảnh, thương hiệu của du lịch Thiềng Liềng nói riêng và Thành
phố nói chung.
Điều quan trọng hơn, đời sống của bà con đã thay đổi một cách
tích cực. Họ cảm thấy yêu vùng đất, yêu con người hơn. Ở đây, tôi muốn nhấn
mạnh rằng, việc thực hành du lịch cộng đồng là chúng ta mượn du lịch để phát
triển cộng đồng, từ đó, giúp người dân nâng cao nhận thức, năng lực và nghiệp
vụ chuyên môn, tôi hay nói với bà con rằng “khi giá trị bản thân của mỗi
người càng tăng, cuộc sống gia đình của cô bác càng chất lượng”;
và như vậy thì bà con tiệm cận với chất lượng cuộc sống mỹ mãn và vui tươi hơn
từ việc tham gia du lịch. Mục tiêu lớn nhất của du lịch cộng đồng là hướng tới
phát triển cộng đồng địa phương, tức là phát triển toàn diện chứ không chỉ là
phát triển kinh tế, mà đầu tiên chính là phát triển con người - tôi xin nhấn
mạnh điều này.
Chúng ta thấy những người dân ở đây đẹp lên, nhà cửa gọn gàng và
đẹp hơn trước rất nhiều. Người ta ứng xử văn minh hơn, lịch sự hơn, ý thức được
chuyện sắp xếp, dọn dẹp, trang hoàng nhà cửa.
Bên cạnh đó, các giá trị văn hóa tinh thần cộng đồng nơi đây như
đờn ca tài tử, tín ngưỡng thờ Bà Ngũ Hành, nghề làm muối truyền thống cũng được
bảo tồn và phát huy. Du lịch cũng giúp bà con thêm tự hào về quê hương xứ sở và
tăng cường sự gắn kết trong cộng đồng.
Cùng với đó là ý thức bảo vệ môi trường cũng được nâng cao.
Người dân quý trọng cây xanh, tìm cách tăng mảng xanh, việc xả rác bừa bãi là
không còn như trước, vì đây là nơi diễn ra các hoạt động du lịch. Tôi cho đó là
những thành công bước đầu về ý thức bảo vệ môi trường.
Số
lượng khách đến Thiềng Liềng trong 10 tháng thực sự chưa nhiều, người dân làm
du lịch ở đây cũng kỳ vọng sẽ đón được nhiều khách hơn. Tuy nhiên, việc đi lại
khó khăn có phải là điều cản trở lượng du khách đến Thiềng Liềng?
TS. Tạ
Duy Linh: Thiềng Liềng nằm trên một ốc đảo, do vậy nơi đây gặp rất nhiều
khó khăn về phương tiện di chuyển. Du khách đến đây bằng tàu dân sinh, vỏ lãi,
ca-nô, chi phí cũng khá cao. Chưa kể khi di chuyển trên sông có thể xảy ra các
rủi ro về con người, tài sản.
Kỳ vọng của người dân cũng là kỳ vọng của Sở Du lịch Thành phố,
của chính quyền địa phương, trong đó có đơn vị tư vấn chúng tôi, nhưng chúng ta
cần dựa vào năng lực để cung ứng sản phẩm cho phù hợp. Hiện tại, Sở Du
lịch và các đơn vị cũng đánh giá, bước đầu du lịch ở Thiềng Liềng như vậy
là đã thành công. Trong tương lai, chúng ta sẽ có nhiều cách thức khác nhau để
khách du lịch tiếp cận được nơi này một cách thuận lợi, an toàn hơn.
Tuy vậy, theo tôi, những khó khăn này cũng là cách để chúng ta
cho du khách thấy được giá trị riêng có của Thiềng Liềng, vì nếu tiếp cận nơi
này dễ dàng quá thì lại “bạo phát, bạo tàn”.
Tôi vẫn bảo lưu quan điểm rằng chúng ta cần giữ tình trạng hiện
tại, vì rõ ràng lượng khách đến nơi đây đang phù hợp với sức tải, khả năng phục
vụ của địa phương.
Hãy tưởng tượng mà xem, nếu lượng khách đến đây tăng vọt, khoảng
từ 300 đến 400 lượt khách mỗi ngày, khi ấy chúng ta cần phải nâng cao năng lực
nhanh chóng, và từ đó mọi thứ sẽ mang tính chất đối phó, không phản ánh được
tính chân thật của sản phẩm du lịch cộng đồng, hoặc thậm chí phải đi thu mua,
gom hàng từ nơi khác về chỉ để phục vụ du khách…
Chúng
ta cần làm du lịch là làm sao đón khách như đón người thân trở về, giúp cho kết
nối giữa thành thị - nông thôn thêm gắn bó và chia sẻ những không gian hoài
niệm của vùng nông thôn đến du khách. Bà con mong muốn được tiếp nhiều khách du
lịch hơn, nhưng so với bối cảnh hiện nay thì tôi thấy như vậy là vừa đủ để bà
con cảm thấy hài lòng. Yếu tố sức tải rất quan trọng vì bản thân du lịch cộng đồng
là muốn được "nhập thân" văn hóa với cộng đồng dân cư chứ không phải
đến đó để tham gia các hoạt động vui chơi giải trí, có như vậy mới tạo ra được
giá trị, giúp người dân và khách du lịch có sự tương tác thân mật.
Mặc dù
sinh kế du lịch chỉ là sinh kế cộng thêm, tuy nhiên, nếu người dân tại đây thấy
tiềm năng của sinh kế này và muốn chuyển hoàn toàn sang chỉ làm du lịch thì sẽ
như thế nào, thưa ông?
TS. Tạ
Duy Linh: Thực tế là con người chúng ta rất dễ so sánh, khi có cái mới thì
ta sẽ so sánh với cái cũ. Người dân ở Thiềng Liềng đã được đi xem các mô hình
du lịch cộng đồng ở Trà Vinh, họ thấy du khách đến đây rất đông và họ kỳ vọng
du khách đến địa phương của mình cũng được đông như vậy. Tuy vậy, bối cảnh của
Trà Vinh và Thiềng Liềng là khác nhau.
Ở Trà
Vinh, chúng tôi đã có tiến trình xây dựng 5 năm, hiện tại đã bước sang năm thứ
6. Nơi đây được đánh giá là một trong các điểm du lịch cộng đồng đặc sắc của
Việt Nam. Trong khi đó, Thiềng Liềng là điểm du lịch vừa được khai trương vào
tháng 12/2022, tức là tính đến nay chỉ mới khoảng 10 tháng.
Ta biết
rằng, phát triển du lịch bền vững không thể thu hút khách đông ngay trong
khoảng thời gian ngắn như vậy, mà chúng ta cần có khách đến, khách ở với chúng
ta và chúng ta phục vụ khách trong một chừng mực chất lượng cao nhất có thể.
Tức là, nếu khách cứ liên tục đến với Thiềng Liềng thì bà con sẽ bỏ quên những
sinh kế chính, sẽ tập trung phát triển du lịch và rồi sẽ có những khu du lịch
tự phát xuất hiện, chúng ta sẽ không kiểm soát được chất lượng, dẫn tới sự cạnh
tranh không lành mạnh, đe dọa tính gắn kết vốn có của một cộng đồng.
Ở đây,
chúng tôi hay ví von rằng, du lịch giống như một sân chơi của bà con, hết chơi
thì mình lại về làm muối, nhưng mà cuộc chơi cũng phải chất lượng. Chúng tôi
luôn tìm cách để bà con nhận thức rằng, du lịch ở đây chỉ là sinh kế cộng thêm,
không có du lịch bà con vẫn sống ổn, có du lịch thì đời sống của bà con tốt
hơn, vui hơn
II. TÔN TRỌNG TỰ NHIÊN, GIỮ BẢN SẮC VĂN HÓA
Mô hình
du lịch cộng đồng Thiềng Liềng đã kết thúc giai đoạn 1 và bước sang giai đoạn
2. Trong giai đoạn tiếp theo, dự kiến Thiềng Liềng sẽ có thêm những sản
phẩm mới nào để thu hút du khách, thưa ông?
TS. Tạ
Duy Linh: Trong giai đoạn thứ hai, chúng tôi có gợi ý chương trình trải nghiệm
cho du khách ở lại những ngôi nhà của các hộ dân giữ rừng. Họ là những người ở
sâu trong rừng, họ sống và giữ rừng, đảm bảo cây rừng không bị chặt phá để bảo
vệ lá phổi xanh cho thành phố.
Cộng
đồng nhỏ này sống gần gũi với nhau không có điện, không có đường đi, họ sống
với nhau khoảng 7, 8 hộ ở đó trong điều kiện thiếu thốn đủ thứ. Nếu chúng ta
biết sắp xếp và tổ chức, thì đó sẽ là những trải nghiệm “chưa từng có” hay nói
cách khách “trải nghiệm đáng nhớ” cho du khách.
Ngoài ra, trong giai đoạn này, chúng tôi đề xuất Sở Du lịch
Thành phố khai thác thêm các trải nghiệm về sinh kế đánh bắt thủy hải sản, sinh
kế thu gom và buôn bán thủy hải sản, để tạo nên sự phong phú cho du lịch của
Thiềng Liềng.
Hiện
tại, chúng tôi vẫn tiếp tục làm việc với bà con để nâng cấp hình ảnh, thương
hiệu của Thiềng Liềng. Chúng tôi tập huấn cho bà con, mà tập huấn ở đây chỉ đơn
giản là chúng tôi cùng nấu ăn rồi nói chuyện với họ, chứ không phải kéo nhau
lên hội trường rồi diễn thuyết, người dân họ không hiểu ngay được. Vì vậy,
phương án của chúng tôi đó là “cầm tay chỉ việc” chỉ chừng nào quen thì thôi.
Do vậy, các công việc cần có sự nỗ lực, các bên cùng chung tay, phát triển để
phù hợp với từng hộ gia đình.
Triết
lý cốt lõi khi triển khai giai đoạn 2 gắn với mục tiêu phát triển du lịch cộng
đồng tại Thiền Liềng là sự chuyển tải thông điệp thích ứng với tự nhiên và vượt
ngưỡng sinh tồn của người dân ấp đảo Thiềng Liềng. Chúng tôi sẽ nhấn mạnh các
câu chuyện liên quan đến “hành trình đến trường”, “hành trình lập nghiệp”,
“hành trình chữa lành”, “hành trình hội tụ” và “hành trình bảo tồn”.
Việc
phát triển du lịch liệu có làm ảnh hưởng tới môi trường sinh thái của Thiềng
Liềng hay không?
TS. Tạ
Duy Linh: Chúng tôi đã có sự tính toán. Các hoạt động và các sản phẩm du
lịch tại đây được chúng tôi phát triển trên tiêu chí là tôn trọng tự nhiên,
chúng tôi và bà con tại đó nói không với chất thải nhựa, mà chính bà con cũng ý
thức được về vấn đề môi trường.
Bên cạnh
đó, chúng tôi tạo thêm điểm nhấn, trải nghiệm dựa trên những gì đã có sẵn, chứ
không hô hào đầu tư để xây dựng thêm. Đối với những trải nghiệm tự nhiên, như
trekking hay hiking (đi bộ đường dài) đường rừng, chúng tôi cũng đã có khảo sát
để hạn chế tối đa việc tác động đến môi trường, cảnh quan tự nhiên
Ngoài
Thiềng Liềng ra thì ông thấy địa phương nào khác tại TP.HCM cũng phù hợp để
phát triển du lịch cộng đồng?
TS. Tạ
Duy Linh: Chúng ta có thể thấy định hướng phát triển du lịch của Chính phủ
là gắn liền với nông thôn mới, sản phẩm OCOP (mỗi xã một sản phẩm). TP.HCM hiện
có nhiều sản phẩm OCOP, gắn liền với nông nghiệp và nông thôn, do vậy tôi thấy
các vùng ngoại thành, các hướng Hóc Môn hay Củ Chi, Bình Chánh là nơi chúng ta
có thể khai thác phát triển du lịch theo loại hình du lịch nông nghiệp - nông
thôn. Chẳng hạn 18 thôn Vườn Trầu cũng đã đủ câu chuyện du lịch rồi, đây cũng
là một chỉ dẫn địa lý nổi tiếng và thuận lợi để làm du lịch.
Hướng
tiếp theo mà chúng tôi đề xuất, chính là phát triển Hóc Môn, Củ Chi và Bình
Chánh. Đơn cử, khi đến TP.HCM, du khách sẽ có ưu tiên lựa chọn tham quan địa
đạo Củ Chi, vì vậy việc nối các tuyến điểm này hứa hẹn sẽ tạo ra những sản phẩm
du lịch hấp dẫn. Khách đến đây mà chỉ xem không gian về lịch sử thôi thì chưa
“đã”, mà cần đụng chạm nhiều hơn vào đời sống của người dân địa phương.
Ngoài
ra, việc phát triển các sản phẩm OCOP gắn với du lịch cộng đồng là một hướng đi
rất hợp lý. Khi tham gia tư vấn cho Sở Du lịch TP.HCM, chúng tôi cũng xác định
mục tiêu đưa mô hình du lịch cộng đồng Thiềng Liềng trở thành sản phẩm OCOP du
lịch. Hiện mô hình đã đạt hơn một nửa các tiêu chí và trong năm tới sẽ làm hồ
sơ để được công nhận là sản phẩm OCOP du lịch của TP.HCM.
Trân
trọng cảm ơn ông!
